Tarczyn zalicza się do trzech najstarszych (obok Białej Rawskiej i Mszczonowa) ośrodków kościelnych istniejących na południowym Mazowszu (XI–XII w.), a zachowany do dziś gotycki, częściowo zbarokizowany kościół pod wezwaniem św. Mikołaja należy do najstarszych świątyń na Mazowszu.
Prawa miejskie nadał Tarczynowi książę mazowiecki Kazimierz I w 1353 r. Stało się to dzięki staraniom książęcego kapelana Jana, proboszcza tarczyńskiego. Wtedy też prawdopodobnie został zbudowany drewniany kościół pod wezwaniem Św. Mikołaja, być może na miejscu jeszcze wcześniejszej świątyni z XII w. Z kolei budowę murowanego kościoła w stylu gotyckim, zachowanego do dziś, rozpoczęto w pierwszym ćwierćwieczu XVI stulecia.
Od końca XV w. do XVIII w. oprócz kościoła parafialnego istniał także na przedmieściu kościół filialny pod wezwaniem św. Doroty.
Od 1406 r. Tarczyn znajdował się w posiadaniu proboszczów kolegiaty św. Jana w Warszawie.
W XVI w. Tarczyn pełnił funkcję miasta powiatowego.
Prawa miejskie utracił na mocy ukazu carskiego z 1869 r.; były to represje za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym 1863 r. Tarczyn ponownie otrzymał status miasta 1 stycznia 2003 r.
Kościół pod wezwaniem Św. Mikołaja
Budowę murowanego z cegły kościoła w stylu gotyckim rozpoczęto w pierwszym ćwierćwieczu XVI stulecia. Kościół miał dwie kaplice: południową – św. Anny, wzniesioną w 1511 r., oraz północną – św. Stanisława, ufundowaną w 1526 r. przez proboszcza tarczyńskiego Abrahama Chełchowskiego.
W latach 1623–30, dzięki staraniom ks. Gabriela Prowansjusza Władysławskiego (wychowawcy synów króla Władysława IV, sekretarza królewskiego), kościół został gruntownie przebudowany, m.in. przedłużony w kierunku zachodnim wraz z przesklepieniem wnętrza. Pomimo tych przekształceń bryła budowli zachowała wiele cech gotyckich.
Pod koniec XVII w. (przed 1694 r.) kościół zyskał barokową trójdzielną fasadę, z kamiennymi figurami św. Kazimierza i św. Jana Chrzciciela. Obecnie w niszach fasady znajdują się piaskowcowe rzeźby św. Stanisława i św. Mikołaja z końca XVII w.; figura św. Jana Chrzciciela została umieszczona w elewacji południowej, a św. Kazimierza we wnęce prezbiterium od wschodu. Fasadę kościoła ufundował ks. Kazimierz Jan Szczuka, późniejszy biskup chełmiński. On też zajął się odbudową świątyni, która spłonęła podczas pożaru miasta w 1704 r.
W 1823 r. kościół został odnowiony; w tym czasie przeprowadzono rozbiórkę kaplicy św. Stanisława, a kaplicę św. Anny zamieniono na kruchtę. W latach 1840–42 ponownie odnowiono świątynię. Wtedy też wzniesiono klasycystyczną dzwonnicę, w której znajduje się dzwon z 1841 r.
Na początku XX w., przed 1918 r., przebudowano zakrystię oraz odmalowano wnętrze kościoła.
Źródła:
1. Kalwarczyk G. Przewodnik po parafiach i kościołach archidiecezji warszawskiej. Tom 1. Parafie pozawarszawskie. Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”, Warszawa 2016
2. Galicka I., Sygietyńska H. (red.). Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom X. Województwo warszawskie. Zeszyt 5. Powiat grójecki. Warszawa 1971.
3. Golański J. Z dziejów Tarczyna. Regionalny Ośrodek Kultury w Tarczynie, Tarczyn 1997.
